“De jonge vrouw loopt door de stad, Ze heeft haast. Ze kijkt niet naar links of rechts. Af en toe werpt ze een blik over haar schouder; daar lopen de mannen achter haar aan op een kleine afstand. Onwillekeurig gaat ze sneller lopen; dan kijkt ze weer eens om, maar de mannen lopen nog steeds achter haar. Het lijkt wel of ze iets dichterbij zijn gekomen; de man met de camera is nu bijna op gelijke hoogte met haar aangekomen en de man met de microfoon registreert ieder geluid.
We zien door de camera hoe de rode haren van de vrouw wapperen in de wind, we horen haar hakken klikken op het trottoir Ze heeft een dikke jas aan hoewel het mooi weer is en ze krijgt het warm van het sneller lopen. Plotseling slaat de vrouw linksaf een zijstraat in, maar de mannen zijn niet zo gemakkelijk van de wijs te brengen. Nog steeds registreert de camera haar en we zien alles in detail. Dan steekt ze straat over……”
Tot zover het scenario van de film “Rape” (1969) geregisseerd door Yoko Ono. De hele film duurt 77 minuten; ik heb het 10 minuten volgehouden om er naar te kijken. Hoe zou het aflopen? De vrouw loopt nog lang door de stad met de camera vlak achter haar, observerend, indringend en bedreigend, en komt dan in haar appartement aan. Met de mannen…….
De film is onderdeel van de tentoonstelling van de kunst van Yoko Ono, “‘De lucht is nog blauw, weet je.…”, die opende in mei van dit jaar. Deze tentoonstelling is speciaal ontworpen voor het Tomie Ohtake Instituut en bestaat uit 65 stukken of “instructies”, die de bezoeker vragen om mee te helpen de kunst te maken. Op die manier wordt de bezoeker gedwongen na te denken over de instructies, en wordt het kunstwerk ineens heel uniek en tijdelijk.
De tentoonstelling geeft een mooi overzicht van het werk van Yoko Ono, van haar eerste werken van de zestiger jaren tot aan de meest recente werken van dit jaar. We kennen Yoko Ono natuurlijk als de vrouw van John Lennon, sommigen zien haar als de vrouw die de Beatles uit elkaar deed spatten. Maar kunnen we dat haar werkelijk aanrekenen? De geschiedenis zal het leren, ik ben in ieder geval er niet zo van overtuigd; wat mij betreft heeft John Lennon de Beatles opgeblazen, en was Yoko Ono niet meer dan medeplichtig. Tijd voor discussie!
Deze tentoonstelling maakt voor mij wel een aantal dingen duidelijker over Ono: zo was Yoko Ono al een gevierd kunstenares lang voordat ze John Lennon ontmoette. Zij is geboren in 1933, in een rijke familie. Op haar zesde jaar studeerde Yoko aan een muziekschool in Tokyo – tot dan toe alleen voor jongens – waar zij leerde om instrumenten te spelen en te componeren.
Daarna werd zij de eerste vrouw in de filosofie faculteit van de Gakushuin University in Tokyo. Later behoorde zij tot de Fluxus Group, die happenings organiseerde begin jaren ’60, een van de weinige vrouwen die deelnam aan deze beweging. In 1961 begon ze met muzikale voorstellingen, waarbij 1 voor 1 de bordjes van een tafel werden gepakt en stukgegooid, terwijl Ono daarbij stond te gillen met haar later beroemd geworden toon.
Gedurende de jaren 1960 begon ze met de zogenaamde instructies. Schriftelijke uitnodiging aan het publiek om deel te nemen aan het kunstwerk. Voor haar is kunst niets meer dan de relatie tussen mensen en een manier om evenwicht en vrede tussen hen te brengen. Door middel van deze instructies uit zij kritiek op oorlog, geweld en de onderdrukking van vrouwen.
Halverwege de zestiger jaren begon ze films te maken. Een korte film van Yoko Ono die te zien is heet Freedom (1970); deze film duurt iets meer dan 1 minuut, wat een zekere opluchting is na de 77 minuten van “Rape”. Echter kan ik niet zeggen dat dit een film met veel actie is; een vrouw (Yoko Ono, hoewel haar gezicht niet in beeld komt) probeert haar bh los te maken. Aan het eind van de film is dit nog steeds niet gelukt en start de film overnieuw.
Ono speelt zo met ons verwachtingspatroon, en dit simpele beeld geeft de bevrijding van de vrouw in het algemeen weer. Freedom is maar zeer betrekkelijk…… Het bijzondere aan deze film is dat John Lennon de muziek geschreven heeft (te beluisteren in The Cellar Full of Remixes:
Eigenlijk is dit dus een – voor velen – onbekend John Lennon liedje! Zo is er ook nog iets van Lennon te ontdekken op deze tentoonstelling. De muziek is even minimalistisch als het beeld en sluit zo goed aan.
Verder is er weinig Lennon in de tentoonstelling, wat ik wel waardeer van Ono; Yoko Ono kan als artieste op eigen benen staan. Slechts 1 keer zien we Lennon nog, in de film Smile.
Het is wel intrigerend om tegenover John Lennon te staan die als een soort Mona Lisa in de camera kijkt, en in uiterste slow-motion (333fps) een beginnetje maakt van een glimlach. Maar na 15 minuten is hij nog niet veel verder…
Ook is de muziek bij deze film weer van Lennon, maar nu hij zegt erbij: ‘neem je eigen instrument mee’, dus we horen alleen de wind in de bomen, en de vogeltjes die fluiten………..
Een hele ervaring voor deze bezoeker om dit zelf na te kunnen doen!
Sommige van haar kunst is wereldberoemd geworden. Bijvoorbeeld het woordje dat met kleine lettertjes hoog op de muur geschreven is (1966) Je kan het alleen maar lezen door op een trapje te klimmen en dan een vergrootglas te gebruiken. Dit was het werk dat de aandacht trok van John Lennon, toen hij Ono’s tentoonstelling bezocht in Londen, in1966. Een hele ervaring voor deze bezoeker om dit zelf na te kunnen doen! Na al die moeite stond er (spoiler alert!) ‘ja” geschreven op de muur. In andere gevallen stond er ‘adem in’ of dergelijke wijsheden.
Er zijn ook instructies die alleen van toepassing zijn in het mentale, poëtisch of imaginair vlak: “observeer de zon totdat hij vierkant wordt “, “een stukje van de hemel weet dat we allemaal deel uitmaken van elkaar”; “probeer om niets negatiefs over iemand zeggen, voor drie dagen, 45 dagen, voor drie maanden.” (1996).
Een ander bekend werk van Yoko Ono is haar theater voorstelling geworden waarin ze alleen plaats neemt op het podium (in Carnegie Hall, 1964, New York), en het publiek uitnodigt om met een schaar haar kleren van het lijf te knippen. Dit moet een hele schok geweest zijn toen zij dit in begin zestiger jaren opvoerde! Op de film is te zien hoe spannend het was voor Yoko Ono zelf, alleen, kwetsbaar op het toneel, terwijl een reeks mannen haar kleren van het lijf knippen.
Ono nodigt de bezoeker voortdurend uit om actief deel te nemen aan de tentoonstelling; een leuke vind ik de plank met spijkers die aan de muur hangt: ieder bezoeker mag met een hamer een spijker aan het kunstwerk toevoegen. Het geeft een zekere voldoening dat je nu een bijdrage hebt geleverd aan een kunstwerk in een echt museum.
Het viel me op dat haar werk vrij constant is over de jaren heen; dingen die ze in de zestiger jaren deed, die doet ze eigenlijk nog steeds. Aan de ene kant een goede zaak, het is heel consequent en ze heeft waarschijnlijk een boodschap over te brengen. Aan de andere kant zou je misschien wat ontwikkeling willen zien en verwachten, maar dan word je teleurgesteld in deze tentoonstelling. Je moet goed lezen wat er op de kaartjes staat om te kunnen zien in welk jaar een kunstwerk gemaakt is, dat kan over het hele tijdperk van 60 jaar geweest zijn.
De rode draad in al haar werk lijkt me wel, dat we wij allemaal individueel bepalen wat er in de wereld gebeurt: goed of slecht, het hangt van jou af. Zij gelooft erin dat eenieder het goede kan voortbrengen in de wereld. Dat zie je in haar ‘instructies’, in haar actie ‘War is Over, if you want it”, haar ‘Bed Peace’, tot aan de tekst van Imagine.
Wat je ook van Yoko Ono vindt, flauwekul of Belangrijke Kunst, een bezoek aan een Ono tentoonstelling levert zeker een bijzondere dag op, waar je nog lang over na kan denken.
– Bob de Jong –