Was dit het begin van het grote avontuur? Als 7 jarig jongetje keek ik omhoog, naar de verkoper in de platenzaak Bushoff (Olympiaplein 125). Ik had maanden mijn zakgeld gespaard, en nog was het niet genoeg geweest. Met een kwartje per week kon je niet makkelijk een singletje kopen, maar gelukkig hadden mijn ouders mij 2 gulden extra gegeven. Zij waren Beatle fans van het eerste uur; ze waren net te oud om gillend naar Blokker te vertrekken, maar zij kochten de Beatles singletjes als ze uitkwamen, en als er voldoende geld was (want platen waren duur, en ons inkomen klein). Lp’s konden wij ons niet veroorloven. En ik was net te jong om gillend naar Blokker te vertrekken, maar ik was toch al geheel verslingerd aan de Beatles toen ik aan de lagere school begon.
En hier stond ik nu voor de torenhoge toonbank (zo leek het mij), alleen en dapper; ik had nog nooit zoveel geld bezeten, en was geheel zelfstandig naar de platenzaak gefietst, die buiten mijn vertrouwde blok huizen gelegen was. Onderweg had ik eindeloos geoefend wat ik zou zeggen: “mag ik van U de nieuwste single van de Beatles, No Reply?”
Ik had hem al op de radio gehoord, en hij was goed. Thuis draaide ik de Beatles singletjes grijs op ons audio meubel, een gecombineerde radio, platenspeler en speakers. De automatische wisselaar smeet de singletjes een voor een op de draaitafel met bruut geweld. Ik zong luidkeels mee (als er niemand thuis was) en kende alle teksten uit mijn hoofd. Terwijl ik niet veel van die teksten begreep, want mijn Engels was niet best. Mijn gebrek aan begrip van de teksten was geheel geen belemmering om de teksten uit het hoofd te leren.
“Graag No Reply, van de Beatles” wist ik uit te brengen. De verkoper keek mij vragend aan. “Welke plaat van de Beatles”?. Ik herhaalde mijn wens. “Nee, die hebben we niet; wel andere plaatjes van de Beatles”. Mijn hart zonk mij in de schoenen, zou mijn grote avontuur eindigen voordat het begonnen was?. “Maar wacht even”, zei de verkoper, “je bedoelt natuurlijk ‘no replie’”. Hij sprak de ie in ‘replie’ uit als in ‘drie’, met de klemtoon op de ‘rep’. No Replie. En zo kocht ik toch nog mijn eerste singletje van de Beatles.
We speakeren all good English in Holland
Deze geschiedenis geeft een goed beeld van de kennis van het Engels op dat moment in Nederland. TV (een groot totaal van 1 zender) en radio (2 zenders) was vrijwel geheel in het Nederlands. Ook de muziek die je daarop hoorde was Nederlands: Engelse hits werden niet in Nederland uitgebracht maar vertaald, en dan opnieuw ingezongen door Nederlandse artiesten.
Al in 1964 hadden Nederlandse zangers, zangeressen en muziekgroepen zich gewaagd aan Nederlandse versies van de Engelse hits van The Beatles. Maar met de Beatles begon de doorbraak van het Engels in de muziek. De Nederlandse artiesten legden het meestal af tegen het origineel van de Beatles en hun plaatjes werden geen groot succes. Er waren slechts enkele Nederlandse hits, zoals “Jelle Zal Wel Zien” (Yellow Submarine) van Wim Kan:
En dat terwijl Nederland wel een traditie had opgebouwd met Nederlandse Rock & Roll: de eerste echte rock ‘n’ roll-hit van Nederlandse makelij was: “Kom van dat dak af”, van Peter Koelewijn en zijn Rockets. Koelewijn maakte een Nederlandse vertaling van ‘I wanna hold your hand’, en dat werd: “Geloof maar dat ik ren”:
Het werd geen hit. Voor de liefhebbers is er nog niet zo lang geleden een verzamel album verschenen met de Nederlandse Beatles versies uit 1964. De bedoeling was om daarna ook de versies van 1965 en 1966 uit te brengen, maar ik vrees dat dit commercieel niet haalbaar bleek, evenmin als de versies zelf in de zestiger jaren.
Hoe vertaal je een liedje?
Bovenstaande ware jeugd geschiedenis, en de compilatie uit 1964, geven wel aan hoe moeilijk het is om een Beatles liedje te vertalen. En dat geldt nog steeds. Het omzetten naar het Nederlands is niet zo’n probleem meer, met een woordenboek erbij of via Google Translate. Maar welke betekenissen liggen er dieper in de tekst? Voor mij kregen de teksten meer betekenis naar mate de jaren vorderden, zoals het wijzen naar seks, drugs, mystiek e.d. Ook nu nog ontdek ik nieuwe betekenissen waar ik ze niet vermoed had. En er is ook nog het risico om meer betekenis in een tekst te lezen dan de schrijver er in gestopt heeft…. .
Een Engelse liedtekst omzetten naar een goed Nederlandse liedje is een kunst op zich. Luister maar eens hoe Johnny Kendall and the Heralds worstelen om de tekst (‘iiiik’ ‘jouuuuuu’) te zingen op “Sinds ik jou daar zag staan” :
De Heralds werden bekend door een televisieoptreden in het talentenjachtprogramma Nieuwe Oogst. Ze speelden daar “Sinds ik jou daar zag staan”. Hoewel de jury ontevreden was over het optreden, braken Johnny Kendall & the Heralds niet lang daarna door. In de zeventiger jaren werkte Kendall samen met Bert Kaempfert, die de eerste single van de Beatles geproduceerd had (My Bonnie/The Saints).
Het kan ook prachtig in het Nederlands, bijvoorbeeld door Jovink en de Voederbietels met ‘Brommers Kieken’. Jovink brengt de onsterfelijke tekst: “en ze vroeg aan mien, laat je piemeltje eens zien”. Wie vangt het beste de bruisende puber hormonen en gesuggereerde tiener seks van ‘I Saw Her Standing There’ (You Know What I Mean!) beter, Johnny of Jovink?
All 214 Good
Recent is het boekje “Alle 214 Goed, The Beatles en hun liedjes” verschenen, waarin de taalvirtuozen Erik Bindervoet en Robbert-Jan Henkes (B&H) hun vertaling presenteren van alle – 214 – Beatle liedjes, en ook vertalingen van anderen er naast zetten. Het Engelse origineel drukken zij niet af, want dat ‘kent iedereen toch uit het hoofd’. Zoals zij zelf zeggen:
“Liedjes vertalen is een schone zaak
En schenkt het mensdom veel vermaak
Eraan zit echter menig oog en haak”
Natuurlijk heb ik mijn spaarcentjes opgenomen, op mijn fiets gesprongen en heb hun boek gekocht. Het boek is zeer de moeite waard van wege de vertalingen die je mee kan zingen (als er niemand thuis is), maar ook van wege de diverse weetjes die zij vermelden. Bij ieder liedje geven B&H wat achtergrond informatie, luchtig geschreven en informatief. In het boek zelf zeggen B&H niet hoe ze tot deze vertalingen gekomen zijn, maar zij gebruiken velerlei vertaalmethoden: soms letterlijk zoals ‘Ik ben de walrus’, of op klank: ‘We can work it out’ wordt: ‘Weekend wordt het koud’. En soms op onbeschrijflijke wijze: een mooie vind ik “Te dagzwaar ’s nachts” (A Hard Days Night). En wat te denken van ‘The continuing story of Bungalow Bill’ naar ‘De voortdurende avonturen van de Schijnheilige Bernhard, Prins der Nederlanden’
Overigens zijn er dichters die nog verder afwijken van de Engelse tekst. Bijvoorbeeld C. Buddingh’:
Eight Days A Week
Als mijn vrouw met de bus naar de stad gaat
Hoop ik altijd dat ze halte ziekenhuis uitstapt
Dan kan ik haar net zo lang nakijken
Als wanneer ze halte Vogelplein neemt
En zie ik haar bovendien nog een keer
Voorbijkomen in de bus
In de tekst van Buddingh’ zijn de woorden van het Beatles liedje niet meer terug te vinden, en toch drukt Buddingh’ wel de gevoelens uit die de Beatles ook weergaven.
Zingbaarheid
Zo ver gaan B&H meestal niet, maar het lijkt mij wel dat het B&H vaak gaat om de ‘zingbaarheid’, zonder dat ze dat nader omschrijven. Zij gebruiken heel mooi rijm, ook alliteraties en klankrijm. Lennaert Nijgh was daar een meester in. Die rijmvormen zijn in liedjes belangrijk omdat het de luisteraar helpt om de tekst te overzien (door de rijmwoorden geordend) zonder dat de luisteraar terug kan bladeren in de tekst.
Verder lijkt voor B&H lijkt de ‘zingbaarheid’ te bestaan uit de samenhang tussen het ritme van de muziek en het ritme van de tekst: de regelmatige afwisseling van beklemtoonde en onbeklemtoonde lettergrepen. Zonder dit ritme kun je een tekst niet zingen.
Ten slotte besteden B&H veel aandacht aan het optimaal gebruik van klinkers op de juiste plek: door open lettergrepen die eindigen op klinkers kan de zanger luidere – en langere – zangklanken maken om de gewenste emotie mee te geven. Korte medeklinkers (-p, -t etc.) kunnen de tekst versterken waar een plotseling effect op zijn plaats is. Met woorden op een ei/ij, of woorden die op een –s eindigen, maak je het de zanger moeilijk……
Wat de betekenis betreft lijken B&H de tekst te schrijven rond de ‘hook’ van het liedje, dat wil zeggen, de regel die eruit springt, een regel die extra bijzonder is en de kern van het liedje vormt. Een goede ‘hook’ heeft een lekker ritme, en/of een pakkende melodie en/of een aansprekende tekst. Ook de laatste regel van een liedje is belangrijk. Zoals Thomas Hessels zegt, een laatste regel met het effect van een lekke fietsband zal het publiek teleur stellen.
The Proof of the Pudding is in the Eating
Hoe brengen B&H het er nu vanaf met de ‘zingbaarheid’ van hun vertalingen? Hun liedjes zijn door enkele artiesten opgenomen.
- In 2003 verscheen het eerste boekje van B&H, “Help! The Beatles In Het Nederlands”. Het boekje werd vergezeld van een singletje met twee in het Nederlands gezongen Beatles-liedjes door de Haagse band Dierenpark
- In 2007 verscheen het album Help! De Beatles in het Nederlands van de Mal Evans Memorial Band.
- In 2017 hebben de Jaeltes vrijwel alle Beatle vertalingen van B&H opgenomen.
- Jan Rot heeft zijn eigen vertalingen van een aantal Beatles liedjes opgenomen op het album ‘An + Jan Beatles vs. Stones!’
Dit stelt ons in de gelegenheid om enkele vertalingen te vergelijken. Laten we daarvoor Help! nemen, omdat het een tamelijk duidelijke betekenis heeft. Ik geef hier alleen de intro en eerste coupletten weer:
Help Mij (Jan Rot, An & Jan)
Help!
Ik heb je nodig
Help!
Omhaal overbodig
Help!
Ik red ’t niet alleen
Help!
Als je nog jong bent – Ben je nog jong
Is zo’n jongensdroom oké – Nog onbekend
Onbekend met wie je bent
Helpt een beetje mee
Nu – Maar nu
Ik wijzer word – Ik wijzer word
En ik weet waarom ik leef
En je vergeet – Je vergeet hoe meer je weet
Waar al die branie bleef
Opmerkingen: De intro behoudt het ritme van het Engelse origineel, maar de betekenis gaat ietwat verloren. Lennon spreekt niet direct iemand aan (je, you), maar roept om hulp in het algemeen. ‘omhaal overbodig’ betekent eigenlijk niets, terwijl het Engels daar wanhoop uitdrukt. In het couplet handhaaft Rot fraai het ritme, inclusief de tweede stem. Dit is een prima zingbare versie, maar Rot legt er een betekenis in die het origineel niet heeft.
Help, ik voel me eenzaam
Help, niet zomaar eenzaam
Help, ik red het niet alleen
Toen ik nog dacht dat ik geen ander nodig had
Was ik veel jonger, maar ik heb dat lange tijd gedacht
En ook ben ik lang niet zo zeker meer als toen
Heb gemerkt dat dat niet werkt
Ga ‘t voortaan anders doen
Opmerkingen: Bouters houdt mooi het ritme van het Engels vast in de intro. Iets minder fraai is de herhaling van ‘eenzaam’. De betekenis staat wel ver af van de Beatles; naar mijn idee gaat Help! niet over eenzaamheid. Het couplet vind ik zwakker: de derde regel bekt niet lekker en ze gebruikt stopwoorden om met het ritme uit te komen (‘maar’ ik heb….,’en ook’ ben ik). Ook het stotterende ‘dat dat’ zingt moeilijk.
Help! (B&H)
Help! – Ik heb iemand nodig
Help! – T ’is niet overbodig
Help! – Toe iemand help me dan – help
toen ik veel jonger was, veel jonger dan vandaag
kreeg iedereen die hulp aanbood
een doodschop in zijn maag
die tijd is nu voorbij en ook die klotezooi
en ik merk dat ik steeds meer
de deuren opengooi.
Opmerkingen: B&H gebruiken mooie open lettergrepen in de regels van de intro. Het rijm, en de lange klinkers nodigen uit tot zingen. Er is veel klankrijm (iemand- niet – iemand). B&H is het gelukt om in die paar regels maar liefst 10x de lange ‘oo’ klank te gebruiken. Dat zingt lekker! De betekenis van het couplet houden B&H dicht bij het origineel. Weer heerlijk zingbaar door de open en lange klinkers op het einde van de zinnen. Het gebruik van ‘klotezooi’ en ‘doodschop’ werkt enigszins choquerend, maar past wel in dit liedje van wanhoop.
Nieuwste uitvoeringen in The Cellar of Remixes
Nog recenter (juni 2018) wil het geluk dat we nog enkele van hun liedjes kunnen beluisteren, gezongen door een professionele zanger. In Fab4Cast-96 kwamen B&H aan het woord, en zong Yorick van Norden enkele nummers ‘unplugged’.
Waar Yorick een compleet nummer zong is door ons een heus arrangement gemaakt.
Inbegrepen zijn It’s Only Love (Deze band is waar mijn hart van brandt, van verbrandt), Norwegian Wood (Dus maakte ik vuur, gloednieuw maar koud), I Will (Moet ik eenzaam op je wachten, ik zal het doen – ik wel) en Julia (Veel van wat ik zeg zegt meestal niets). Geniet van de mooie vertalingen en de schitterende vertolking door Yorick!
Waar blijft de CD “Yorick zingt The Beatles!”? Ik ben al zakgeld aan het sparen………….
– Bob de Jong –